κλήδονας

Παλαιότατο λατρευτικό και μαντικό έθιμο, το οποίο διατηρείται ακόμη σε ορισμένες περιοχές της Ελλάδας. Ο κ. συμπίπτει με την ημέρα του εορτασμού των γενεθλίων του Ιωάννη του Προδρόμου (24 Ιουνίου). Στη Μακεδονία, όμως, συμπίπτει με την Πρωτομαγιά. Με την πάροδο του χρόνου έχει καθιερωθεί ειδικό τυπικό τέλεσης του εθίμου, το οποίο διασώζεται έως σήμερα και διαφέρει κατά περιοχές. Ο κ. διακρίνεται σε δύο φάσεις: στην πρώτη γίνεται η μεταφορά του νερού κ. με σταμνί, το βράδυ της παραμονής της γιορτής, και η τοποθέτηση μέσα σε αυτό των ριζικαριών (μικρών αντικειμένων)· στη δεύτερη πραγματοποιείται η εξαγωγή των ριζικαριών. Παλαιότερα, την παραμονή της γιορτής του κ. συνήθιζαν και το πήδημα της φωτιάς (φωτιές του Άη-Γιάννη). Στην πραγματικότητα τα δύο έθιμα δεν είχαν άλλη σχέση μεταξύ τους παρά μόνο το ότι συνέπιπταν με το θερινό ηλιοστάσιο. Την παραμονή του κ., μόλις νύχτωνε, άναβαν τις φωτιές, για τις οποίες χρησιμοποιούνταν ξερά κλήματα ή ξερά κλαδιά δέντρων ή σανίδες. Όταν μεγάλωνε η φωτιά, έριχναν μέσα τους μάηδες (ξεραμένα λουλούδια από στεφάνια της Πρωτομαγιάς). Τότε πηδούσαν όλοι τρεις φορές πάνω από τη φωτιά, λέγοντας «περνώ τον χρόνο τον κακό και πάω στον καλό» ή «περνώ από τον κακόχρονο κι ήρθα στον καλόχρονο». Η πράξη αυτή είχε μαγική σημασία. Πίστευαν δηλαδή ότι εκείνος που πηδούσε πάνω από τη φωτιά ενωνόταν μαζί της και αντλούσε έτσι τη δύναμή της, η οποία του εξασφάλιζε για τη νέα χρονική περίοδο υγεία και ευτυχία. Επίσης, οι πρώτοι Έλληνες χριστιανοί άναβαν φωτιές κάθε πρώτη του μήνα, όπως και οι αρχαίοι κατά τις νουμηνίες. Σε πολλές περιοχές, τη στάχτη από αυτές τις φωτιές έπαιρναν οι νεαρές άγαμες γυναίκες. Καθεμία, χωρίς να φορά τα ρούχα της, την κοσκίνιζε με κρησάρα στο πάτωμα και την άφηνε εκεί όλη τη νύχτα. Την επόμενη ημέρα, γυμνή πάλι, προσπαθούσε να διακρίνει διάφορα σχήματα ή γράμματα, τα οποία συνέθεταν το όνομα ή τη μορφή του μελλοντικού συζύγου της, στα ίχνη που, κατά τη διάρκεια της νύχτας, είχαν αφήσει στη στάχτη διάφορα ζωύφια. Ταυτόχρονα με το πήδημα της φωτιάς, μία νέα (η οποία είχε οριστεί από πριν) έπαιρνε το νερό για τον κ. στο σπίτι που είχαν προσυμφωνήσει. Το νερό αυτό έπρεπε να είναι αμίλητο, δηλαδή η νέα, που είχε αναλάβει τη μεταφορά του, δεν έπρεπε να μιλήσει καθόλου στη διάρκεια της μεταφοράς. Αν τελικά άρθρωνε έστω και μία λέξη, έπρεπε να χύσει το νερό και να μεταφέρει άλλο. Το αμίλητο νερό έμπαινε μέσα σε σταμνί με στενό στόμιο (για να μη βλέπει αυτός που βγάζει τα ριζικάρια τι πιάνει και όλα να βγαίνουν τυχαία). Καθώς τοποθετούσαν στο σταμνί τα ριζικάρια, τραγουδούσαν το δίστιχο: «Κλειδώνουμε τον κλήδονα με τ’ Άη-Γιαννιού τη χάρη, κι όποια ‘χει καλό ριζικό, να δώσει να το πάρει». Τα ριζικάρια, εκτός από μικρά κοσμήματα, ήταν φρούτα, κυρίως μήλα, τα οποία ήταν σημαδεμένα για να τα αναγνωρίζουν οι κάτοχοί τους, όταν τα έβγαζαν από το νερό. Το σταμνί με τα ριζικάρια το τοποθετούσαν, σκεπασμένο με κάποιο ύφασμα, στον κήπο και, αν ήταν δυνατόν, κάτω από τριανταφυλλιές, για να επιδράσουν πάνω του, σύμφωνα με τις παραδόσεις κάθε περιοχής, η μαγική δύναμη των αστεριών, οι ουράνιες δυνάμεις ή τα εγκόσμια πνεύματα. Από εκεί, το έπαιρναν λίγο πριν από την ανατολή του ήλιου. Το απόγευμα της ίδιας ημέρας τοποθετούσαν το σταμνί στη μέση ενός δωματίου και γύρω από αυτό κάθονταν οι νέες που έπαιρναν μέρος στον κ. Οι κοπέλες, ενώ έβγαζαν τα ριζικάρια, τραγουδούσαν διάφορα τραγούδια ερωτικού περιεχομένου ή δίστιχα, τα οποία είχαν για τις ενδιαφερόμενες σημασία χρησμού. Αφού ολοκληρωνόταν η τέλεση του κ. και το αμίλητο νερό είχε πια μιλήσει, οι νέες έπλεναν το πρόσωπό τους με το νερό αυτό και έβγαιναν στον δρόμο. Το πρώτο πρόσωπο που θα συναντούσαν ήταν πιθανότατα ο μελλοντικός σύζυγός τους. Σε περίπτωση, όμως, που ο άντρας αυτός για οποιονδήποτε λόγο ήταν ακατάλληλος, ο μελλοντικός σύζυγος θα είχε πάντως το όνομά του. Ο νεοελληνικός κ. αποτελεί συνδυασμό της κληρομαντείας των αρχαίων Ελλήνων. Το έθιμο του κ. ήταν γνωστό και στο Βυζάντιο, όπως προκύπτει από μαρτυρίες συγγραφέων της εποχής. Από εκεί διαδόθηκε και στους άλλους λαούς των Βαλκανίων. Αν και σήμερα τείνει να εκλείψει το έθιμο, όπου διατηρείται τελείται με ορισμένες παραλλαγές. Στη Μακεδονία, για παράδειγμα, στολίζουν την ημέρα του κ. τους στύλους των σπιτιών με πρασινάδες. Σε ορισμένα χωριά της Θεσσαλίας όσες νέες είναι κάτω των 15 ετών χωρίζονται σε ομάδες και η μικρότερη κάθε ομάδας υποδύεται τη νύφη. Στην Καστοριά στολίζουν τον κ. βάζοντας στο στόμιο του σταμνιού αγκάθια, ενώ καρφώνουν πάνω τους φρούτα εποχής και λουλούδια. Παλαιότερα στη Χίο χόρευαν έναν ειδικό χορό, τον χορό του κ. Βλ. λ. αμίλητο νερό.

* * *

ο

1. είδος λαϊκής μαντείας η οποία τελείται μεταξύ κοριτσιών σε πολλά μέρη τής Ελλάδας, κατά την εορτή τού αγίου Ιωάννη τού Προδρόμου στις 24 Ιουνίου

2. φρ. «αυτά τά λεν στον κλήδονα» — για ασήμαντα και όχι σοβαρά λόγια.

[ΕΤΥΜΟΛ. < κληδών, -όνος «προφητική ρήση», με αναβιβασμό τού τόνου].